Bé bất dung nạp lactose: Làm sao để nhận biết và xử lý

Bé bị tiêu chảy, đầy hơi, quấy khóc sau khi bú sữa? Đây có thể là dấu hiệu bé bất dung nạp lactose – một vấn đề về tiêu hóa khá phổ biến ở trẻ nhỏ, nhưng dễ bị nhầm lẫn với dị ứng sữa hoặc rối loạn tiêu hóa thông thường. Trong bài viết này, ba mẹ sẽ hiểu rõ bé bất dung nạp lactose là gì, dấu hiệu nhận biết, cách chẩn đoán chính xác, cũng như cách xử lý hiệu quả để bé vẫn phát triển khỏe mạnh mà không bị thiếu chất dinh dưỡng.

Nội dung chính Bất dung nạp lactose ở trẻ là gì? Dấu hiệu trẻ bất dung nạp lactose Cách chẩn đoán Cách xử lý và điều trị trẻ bất dung nạp lactose

Bất dung nạp lactose ở trẻ là gì?

Trẻ bị bất dung nạp lactose là tình trạng không thể tiêu hóa tốt đường lactose có trong sữa mẹ, sữa công thức hoặc các sản phẩm từ sữa. Điều này có thể khiến bé gặp các vấn đề về tiêu hóa như tiêu chảy, đầy bụng, nôn trớ… Để xử lý đúng cách, ba mẹ cần hiểu cơ chế xảy ra bất dung nạp lactose và phân biệt rõ các dạng phổ biến ở trẻ nhỏ.

Bất dung nạp lactose là gì?

Lactose là một loại đường đôi (disaccharide) cấu tạo từ hai phân tử đường đơn: Glucose cung cấp năng lượng chính cho cơ thể và Galactose cần thiết cho sự phát triển của não bộ ở trẻ sơ sinh. Trong hệ tiêu hóa, lactose phải được phân giải thành glucose và galactose để ruột non hấp thu vào máu và chuyển hóa thành năng lượng.

Quá trình tiêu hóa lactose phụ thuộc vào một enzyme quan trọng gọi là lactase (được sản xuất ở ruột non). Nếu trẻ bị thiếu enzyme lactase, lactose không được phân giải và bị đẩy xuống ruột già, dẫn đến các vấn đề tiêu hóa.

Bất dung nạp lactose là tình trạng tạm thời

3 dạng bất dung nạp lactose 

Có 3 dạng bất dung nạp lactose ở trẻ:

• Bất dung nạp lactose bẩm sinh (hiếm gặp)

Đây là dạng hiếm gặp, xảy ra ngay từ khi trẻ sinh ra do thiếu hụt enzyme lactase bẩm sinh (di truyền).  Biểu hiện thường xuất hiện ở trẻ sơ sinh ngay khi bắt đầu bú sữa mẹ hoặc sữa công thức.

Dạng này rất hiếm, thường gặp ở một số nhóm dân cư (như người Phần Lan). 

Bất dung nạp lactose bẩm sinh cần theo dõi y tế chặt chẽ vì trẻ không dung nạp cả sữa mẹ (có chứa lactose tự nhiên)

• Bất dung nạp lactose nguyên phát (do giảm dần lactase)

Đây là dạng phổ biến nhất, xuất hiện khi trẻ lớn lên và cơ thể giảm sản xuất lactase theo thời gian. 

Thường gặp ở trẻ sau khi cai sữa mẹ (thường sau 2-5 tuổi), mức lactase giảm tự nhiên do gene điều hòa sản xuất enzyme này “tắt” dần.

• Bất dung nạp lactose thứ phát (tạm thời do tổn thương ruột non)

Loại bất dung nạp này xảy ra sau các bệnh lý đường ruột như tiêu chảy kéo dài, nhiễm khuẩn, viêm ruột, hoặc bé dị ứng đạm bò, thường chỉ bị tạm thời. Sau khi niêm mạc ruột hồi phục, cơ thể có thể tiêu hóa lactose bình thường.

Dấu hiệu trẻ bất dung nạp lactose

Không phải bé nào tiêu chảy hay đầy hơi cũng là do bất dung nạp lactose. Tuy nhiên, nếu tình trạng này xảy ra sau khi bé bú sữa hoặc ăn thực phẩm chứa lactose, ba mẹ cần lưu ý đến các dấu hiệu đặc trưng để kịp thời nhận biết. Dưới đây là những biểu hiện thường gặp nhất giúp ba mẹ phân biệt sớm và tránh nhầm lẫn với rối loạn tiêu hóa thông thường.

Tiêu chảy, đi ngoài nhiều lần, phân lỏng, bọt, nhầy, chua

• Trẻ bị tiêu chảy ngay sau khi bú sữa hoặc ăn thực phẩm có lactose.
• Phân có dấu hiệu lỏng, nhiều nước, sủi bọt, có chất nhầy do lactose không tiêu hóa được bị đẩy xuống ruột già và lên men.
• Mùi phân chua, nồng, dễ gây kích ứng vùng hậu môn, có thể khiến trẻ bị hăm tã.
• Trẻ có thể đi ngoài nhiều lần trong ngày, đôi khi kèm mất nước nếu tiêu chảy kéo dài.

Đầy bụng, sôi bụng, xì hơi nhiều

• Trẻ thường xuyên có cảm giác đầy hơi, chướng bụng, nhất là sau khi uống sữa.
• Bụng trẻ có thể sôi ùng ục do vi khuẩn trong ruột lên men lactose chưa tiêu hóa, tạo ra khí (hydrogen, methane, CO₂).
• Trẻ xì hơi liên tục nhưng không đỡ đầy bụng, có thể kèm theo quặn đau.

Quấy khóc nhiều, khóc đêm (khóc dạ đề)

• Trẻ bất dung nạp lactose dễ bị khó chịu ở bụng, dẫn đến quấy khóc kéo dài, đặc biệt vào ban đêm.
• Cơn khóc có thể giống với khóc dạ đề , trẻ khó dỗ nín, co chân lên bụng, gồng người, khó chịu.
• Một số trẻ có thể bú kém hơn do cảm giác đau bụng, khó tiêu.

Trẻ đau bụng, quấy khóc đều có thể là dấu hiệu bất dung nạp lactose

Đau bụng colic, thường xuyên nôn trớ

• Trẻ đau bụng sau khi bú sữa hoặc ăn thực phẩm có chứa lactose. 
• Một số trẻ có hiện tượng nôn trớ thường xuyên, đặc biệt ngay sau khi ăn hoặc bú, do hệ tiêu hóa không dung nạp được lactose.
• Nếu nôn trớ kéo dài kèm theo dấu hiệu mất nước sốt cao, cha mẹ cần lưu ý để tránh nguy cơ suy dinh dưỡng.

Vùng da xung quanh hậu môn của trẻ có dấu hiệu ửng đỏ do bị hăm

• Tiêu chảy do bất dung nạp lactose khiến vùng hậu môn của trẻ bị ẩm ướt liên tục, dễ gây kích ứng da.
• Vùng da quanh hậu môn ửng đỏ, nổi mẩn, có thể bong tróc do tiếp xúc với phân có tính axit cao.
• Trẻ có thể khó chịu, quấy khóc khi thay tã do cảm giác đau rát ở vùng da bị hăm.

Trẻ bị chuột rút sau khoảng 2h tiêu thụ sản phẩm có chứa lactose

• Một số trẻ có biểu hiện co cứng cơ (chuột rút), đặc biệt ở chân hoặc bụng, khoảng 1-2 giờ sau khi tiêu thụ sữa hoặc thực phẩm chứa lactose. Nguyên nhân là do sự mất cân bằng điện giải khi lactose lên men trong ruột, gây tiêu chảy và mất nước.
• Trẻ có thể khóc nhiều, khó chịu, co cứng người hoặc có biểu hiện đau mỏi.

Cách chẩn đoán tình trạng bất dung nạp lactose ở trẻ

Sau khi nhận thấy các dấu hiệu trên và nghi ngờ trẻ bị bất dung nạp lactose, ba mẹ nên đưa trẻ đến phòng khám để bác sĩ sẽ chỉ định một số xét nghiệm để xác định chính xác tình trạng này. Dưới đây là các phương pháp chẩn đoán phổ biến ba mẹ nên nắm được. 

Xét nghiệm dung nạp lactose

Sau khi thăm khám lâm sàng, khai thác tiền sử ăn uống của trẻ, trẻ có thể sẽ được chỉ định làm xét nghiệm dung nạp lactose. 

Xét nghiệm dung nạp lactose giúp đánh giá khả năng tiêu hóa và hấp thu lactose của cơ thể. Trẻ sẽ được cho uống một lượng lactose nhất định, sau đó bác sĩ sẽ kiểm tra nồng độ glucose trong máu.

• Nếu cơ thể tiêu hóa lactose bình thường, glucose trong máu sẽ tăng.
• Nếu mức glucose không tăng đáng kể, có thể trẻ không tiêu hóa được lactose do thiếu enzyme lactase.

Tuy nhiên phương pháp này thường được áp dụng với trẻ lớn hơn vì trẻ sơ sinh việc lấy máu có thể gây khó khăn. 

Xét nghiệm hơi thở hydro

Xét nghiệm hơi thở hydro là một trong những phương pháp chính xác và ít xâm lấn nhất để chẩn đoán bất dung nạp lactose. Khi lactose không được tiêu hóa, vi khuẩn trong ruột già sẽ lên men và sản sinh khí hydro, sau đó được hấp thu vào máu và thải ra qua hơi thở. Quy trình thực hiện như sau:

• Trẻ sẽ được uống dung dịch chứa lactose.
• Sau một khoảng thời gian, trẻ sẽ được yêu cầu thổi vào một thiết bị đo nồng độ khí hydro.
• Nếu lượng khí hydro trong hơi thở cao bất thường, có thể kết luận trẻ không dung nạp lactose.

Xét nghiệm phân

Thử nghiệm này dễ  được thực hiện nhất với trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Khi lactose không được tiêu hóa đúng cách, phân của trẻ sẽ có một số đặc điểm đặc trưng:

• Độ pH phân thấp (tính axit cao) do sự lên men lactose trong ruột.
• Có sự hiện diện của đường khử trong phân, chứng tỏ lactose chưa được hấp thu vào máu.
• Phân có thể có bọt, nhầy và mùi chua – dấu hiệu điển hình của tiêu chảy do bất dung nạp lactose.

Chuẩn đoán dung nạp lactose

Cách xử lý và điều trị bất dung nạp lactose ở trẻ

Cách xử lý và điều trị bất dung nạp lactose ở trẻ phụ thuộc vào loại bất dung nạp, độ tuổi và mức độ nghiêm trong của triệu chứng. Dưới đây là một số cách xử lý hiệu quả để kiểm soát tình trạng này, giúp trẻ phát triển khỏe mạnh.

Nguyên tắc chung

• Không được tự ý chẩn đoán mà không đi khám vì có thể nhầm triệu chứng với dị ứng sữa công thức.
• Trẻ bất dung nạp lactose thường vẫn chịu được sữa mẹ tốt hơn sữa bò, trừ trường hợp bẩm sinh hoặc thứ phát nặng
• Bổ sung dinh dưỡng thay thế: Nếu trẻ không uống sữa, cần bổ sung canxi, vitamin D, chất béo và protein qua thực phẩm (bông cải, cải bó xôi, nước cam, cá, thịt, đậu…), thuốc bổ theo chỉ định. 
• Hỗ trợ tiêu hóa lactose: Bổ sung thêm enzyme lactase để có thể chuyển hóa đường Lactose. Enzyme lactase có dạng giọt hoặc viên nang, có thể nhỏ trực tiếp vào sữa mẹ trước khi cho bé bú để giúp phân giải lactose. Với trẻ lớn hơn, sữa chua hoặc kefir (thực phẩm lên men) ít lactose có thể thay thế vì vi khuẩn đã phân giải một phần lactose.

Xử lý khi trẻ bất dung nạp lactose bẩm sinh

Trước tiên, trẻ cần ngưng sữa có lactose (bao gồm cả sữa mẹ vì trẻ không dung nạp được) và chuyển sang dòng sữa cho bé bất dung nạp lactose chuyên biệt. Đảm bảo trẻ nhận đủ calo, chất béo, và vi chất (canxi, vitamin D) từ nguồn thay thế vì trẻ bị bất dung nạp lactose có nguy cơ thiếu hụt canxi.

Như đã nói ở trên, trẻ bất dung nạp lactose bẩm sinh là tình trạng vĩnh viễn nên cần theo dõi y tế lâu dài để xây dựng chế độ phù hợp khi trẻ uống sữa, ăn dặm và sau khi lớn.

Xử lý khi trẻ bất dung nạp lactose nguyên phát

• Trẻ bất dung nạp lactose nguyên phát không cần loại bỏ hoàn toàn lactose như dạng bẩm sinh. Một số trẻ bất dung nạp lactose nguyên phát có thể chịu được lượng nhỏ lactose, vì vậy cần thử dần dần để xác định ngưỡng phù hợp.
• Nếu trẻ đang bú mẹ, vẫn để trẻ tiếp tục bú vì lactose trong sữa mẹ dễ tiêu hóa hơn sữa công thức. Cẩn thận hơn, mẹ có thể vắt bớt sữa đầu trước khi cho bé bú vì sữa đầu (foremilk) có hàm lượng lactose cao hơn sữa cuối (hindmilk). 
• Nếu trẻ có sử dụng thêm sữa ngoài, chuyển sang sữa công thức không lactose hoặc sữa thực vật có bổ sung canxi và vitamin D (lựa chọn loại sữa phù hợp theo độ tuổi).
• Với trẻ đã ăn dặm, giảm hoặc loại bỏ thực phẩm chứa lactose (sữa bò, phô mai, sữa chua thông thường) trong thực đơn của bé.

Xử lý khi trẻ bất dung nạp lactose thứ phát

Do bất dung nạp lactose thứ phát là tạm thời, vì vậy cách xử lý là tạm ngưng sữa mẹ hoặc sữa công thức chứa lactose trong 2 - 4 tuần tùy mức độ tổn thương ruột của bé. Mẹ có thể chuyển sang sử dụng sữa không lactose hoặc sữa thủy phân trong giai đoạn này để vừa đảm bảo dinh dưỡng vừa không thêm gánh nặng cho hệ tiêu hóa của bé.

Ngoài việc hạn chế lactose trong chế độ dinh dưỡng, cần xử lý nguyên nhân gốc gây ra tình trạng này bằng cách dùng thuốc điều trị bệnh theo chỉ định của bác sĩ.

Sau khi ruột hồi phục, có thể cho trẻ thử bú sữa mẹ hoặc uống sữa bình thường với lượng nhỏ để kiểm tra khả năng dung nạp.

Bất dung nạp lactose cần được xử lý đúng cách và kịp thời

Việc nhận biết sớm các dấu hiệu bé bất dung nạp lactose và bổ sung dinh dưỡng đúng cách sẽ giúp bé phát triển khỏe mạnh mà không bị ảnh hưởng quá nghiêm trọng. Nếu bé có dấu hiệu tiêu chảy kéo dài, quấy khóc hoặc chậm tăng cân, cha mẹ nên tham khảo ý kiến bác sĩ để có hướng xử lý hiệu quả. Hãy luôn theo dõi sức khỏe và nhu cầu dinh dưỡng của bé để đảm bảo bé có một hệ tiêu hóa khỏe mạnh và phát triển toàn diện.