Tìm hiểu Sữa mẹ - Tất tần tật về nguồn dinh dưỡng tốt nhất cho trẻ nhỏ

Đối với trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng quý giá và tốt nhất cho sự phát triển toàn diện. Vì vậy, ba mẹ nên có sự tìm hiểu để có kiến thức chính xác về sữa mẹ cũng như cách sử dụng, giải quyết các vấn đề liên quan đến nguồn dinh dưỡng đặc biệt này.

Nội dung chính Sữa mẹ là gì? Sữa mẹ được "sản xuất" như thế nào? Lợi ích của sữa mẹ Cách chăm sóc nguồn sữa mẹ Các câu hỏi thường gặp liên quan đến sữa mẹ

Sữa mẹ là gì? 

Sữa mẹ là loại sữa tự nhiên được sản xuất bởi tuyến vú của phụ nữ sau khi sinh. Nó chứa đựng một hỗn hợp các chất dinh dưỡng quan trọng như protein, chất béo, và các chất bảo vệ miễn dịch, giúp bảo vệ và thúc đẩy sự phát triển khỏe mạnh của bé từ trong thai kỳ và sau khi sinh.

Sữa mẹ được "sản xuất" như thế nào?

Sự phối hợp nhịp nhàng, khoa học, tinh vi trong cơ thể thông qua tuyến vú người mẹ chính là “nhà máy” hiện đại bậc nhất với quy trình tối ưu để sản xuất sữa mẹ. 

Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng quý giá với trẻ nhỏ

Các giai đoạn hình thành sữa mẹ 

Trong quá trình mang thai, cơ thể sản xuất ra bốn hormone là estrogen, progesterone, prolactin và oxytocin. Những hormone này sẽ tác động trực tiếp đến quá trình sản xuất sữa của sản phụ và có sự tăng giảm tùy theo sức khỏe mẹ. Sữa mẹ có 3 giai đoạn khác nhau là sữa non, sữa chuyển tiếp và sữa trưởng thành. 

• Sữa non: Sữa non là loại sữa đầu tiên mà mẹ tiết ra ngay sau khi sinh, thường có màu vàng nhạt hoặc vàng đậm, kết cấu đặc và giàu dinh dưỡng. Đây là nguồn dinh dưỡng vô cùng quý giá cho trẻ sơ sinh, chứa nhiều kháng thể như IgA giúp tăng cường hệ miễn dịch, bảo vệ bé khỏi vi khuẩn và virus. Ngoài ra, sữa non còn có tác dụng nhuận tràng nhẹ, giúp bé đào thải phân su dễ dàng hơn, hỗ trợ hệ tiêu hóa non nớt hoạt động hiệu quả. 
• Sữa chuyển tiếp: Sau khoảng 3 - 5 ngày sau sinh, sữa mẹ bắt đầu chuyển từ sữa non sang sữa chuyển tiếp. Lúc này, lượng sữa tiết ra nhiều hơn, kết cấu loãng hơn so với sữa non nhưng vẫn giàu dinh dưỡng. Sữa chuyển tiếp chứa nhiều protein, chất béo và đường lactose hơn, giúp bé tăng cân và phát triển nhanh chóng trong những tuần đầu tiên sau sinh. Đây là giai đoạn trung gian trước khi mẹ bước vào quá trình tiết sữa trưởng thành. 
• Sữa trưởng thành: Khoảng 2 tuần sau sinh, sữa mẹ bước vào giai đoạn trưởng thành và duy trì trong suốt thời gian mẹ cho con bú. Loại sữa này có màu trắng hoặc hơi xanh nhạt, chứa đầy đủ các dưỡng chất cần thiết cho sự phát triển của bé. Đặc biệt, sữa trưởng thành được chia thành hai phần: sữa đầu cữ bú (loãng, giàu lactose giúp bé bù nước) và sữa cuối cữ bú (đặc hơn, chứa nhiều chất béo giúp bé no lâu và tăng cân tốt).

Mùi vị của sữa mẹ

Sữa mẹ có vị gì là điều mà rất nhiều người tò mò. Mùi vị của sữa mẹ không cố định mà có thể thay đổi theo chế độ ăn uống của mẹ. Thông thường, sữa mẹ có vị ngọt nhẹ nhờ lượng đường lactose dồi dào, kết hợp với một chút béo mịn giúp bé dễ uống. Nếu mẹ ăn các loại thực phẩm có mùi mạnh như tỏi, hành, sữa mẹ có thể có mùi hơi khác, nhưng hầu hết trẻ vẫn quen dần với sự thay đổi này. Điều này cũng giúp bé làm quen với nhiều hương vị khác nhau, tạo tiền đề tốt cho quá trình ăn dặm sau này.

Thành phần dinh dưỡng của sữa mẹ

Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng hoàn hảo, cung cấp đầy đủ dưỡng chất cần thiết cho sự phát triển của trẻ nhỏ. Một số thành phần chính trong sữa mẹ bao gồm:

• Protein gồm casein và whey giúp bé dễ tiêu hóa, đồng thời hỗ trợ sự phát triển của não bộ và cơ bắp.
• Chất béo cung cấp năng lượng cho bé, giúp phát triển trí não và hệ thần kinh.
• Lactose: Là loại đường tự nhiên trong sữa mẹ, giúp hỗ trợ tiêu hóa và tăng cường hấp thu canxi.
• Vitamin và khoáng chất gồm canxi, sắt, kẽm, vitamin A, D, E, K… giúp bé phát triển toàn diện về thể chất và trí tuệ.
• Kháng thể và lợi khuẩn như IgA, IgG, IgM, IgE…. Đặc biệt, sữa mẹ cung cấp IgA tiết (sIgA) – một loại kháng thể đặc trưng mà chỉ có trong sữa mẹ với nồng độ cao giúp tăng cường hệ miễn dịch, bảo vệ bé khỏi các bệnh nhiễm trùng và hỗ trợ hệ tiêu hóa hoạt động tốt hơn.
• Các lợi khuẩn (probiotics) như Lactobacillus và Bifidobacterium, giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột, hỗ trợ tiêu hóa và tăng cường miễn dịch tự nhiên cho bé.

Có thể bạn quan tâm: Thành phần của sữa mẹ và những điều cần biết

Sữa mẹ có những thành phần không thể thay thế

Lợi ích của sữa mẹ

Không chỉ có giá trị về mặt dinh dưỡng, sữa mẹ còn chứa đựng những điều kỳ diệu, giúp con trẻ phát triển toàn diện cả về thể chất và tinh thần.

Cung cấp nguồn dinh dưỡng toàn diện cho trẻ

Sữa mẹ là thức ăn hoàn hảo, phù hợp nhất cho bé, bởi trong sữa mẹ chứa đầy đủ dưỡng chất quan trọng, cần thiết với tỷ lệ thích hợp cho sự hấp thu của hệ tiêu hóa và sự phát triển của trẻ.  

• Protein dễ tiêu hóa: Sữa mẹ giàu whey protein, giúp bé hấp thu tốt hơn so với casein có trong sữa công thức.
• Chất béo thiết yếu: DHA, ARA giúp phát triển trí não và thị giác.
• Lactose: Cung cấp năng lượng, hỗ trợ tiêu hóa và hấp thu canxi tốt hơn.
• Vitamin và khoáng chất: Canxi, sắt, kẽm, vitamin A, D, E, K giúp bé phát triển xương, răng và hệ miễn dịch toàn diện.

Nhờ sự cân bằng tự nhiên của các dưỡng chất, sữa mẹ giúp bé phát triển tối ưu mà không cần thêm bất kỳ nguồn dinh dưỡng nào khác trong 6 tháng đầu đời.

Bổ sung lượng kháng thể tự nhiên vô giá

Sữa mẹ, đặc biệt là sữa non, chứa nhiều kháng thể giúp tăng cường hệ miễn dịch của bé:

• IgA tiết (sIgA): Bảo vệ niêm mạc đường ruột, hô hấp, ngăn chặn vi khuẩn, virus xâm nhập.
• IgG, IgM, IgE, IgD: Hỗ trợ nhận diện và tiêu diệt mầm bệnh.
• Lợi khuẩn như Lactobacillus và Bifidobacterium: Tạo hệ vi sinh đường ruột khỏe mạnh, giảm nguy cơ tiêu chảy, táo bón.

Nhờ lượng kháng thể tự nhiên này, trẻ bú mẹ có hệ miễn dịch mạnh hơn, ít bị bệnh hơn trong những tháng đầu đời.

Giảm nguy cơ mắc bệnh ở trẻ

Trẻ bú mẹ có nguy cơ mắc bệnh thấp hơn nhờ hệ miễn dịch được củng cố từ sữa mẹ. Một số bệnh mà trẻ bú mẹ có thể giảm nguy cơ mắc phải bao gồm:

• Bệnh nhiễm trùng: Giảm nguy cơ viêm phổi, viêm tai giữa, tiêu chảy.
• Bệnh về đường hô hấp: Trẻ bú mẹ có nguy cơ mắc hen suyễn và dị ứng thấp hơn.
• Béo phì và tiểu đường type 2: Sữa mẹ giúp trẻ duy trì cân nặng hợp lý, cân bằng đường huyết tốt hơn.

Giúp trẻ thông minh hơn

Các nghiên cứu cho thấy trẻ bú mẹ có IQ cao hơn so với trẻ không bú mẹ. Nguyên nhân là do:

• DHA và ARA: Hai axit béo quan trọng giúp phát triển trí não và hệ thần kinh.
• Choline: Hỗ trợ trí nhớ và khả năng học tập.
• Hormone tăng trưởng và enzyme: Giúp não bộ phát triển toàn diện.

Ngoài ra, việc tiếp xúc da kề da giữa mẹ và bé trong quá trình bú cũng kích thích sự phát triển cảm xúc và kỹ năng giao tiếp xã hội của trẻ.

Gắn kết giữa mẹ và bé

Cho con bú không chỉ là quá trình cung cấp dinh dưỡng mà còn là khoảnh khắc tạo sự kết nối giữa mẹ và bé. Khi bú mẹ:

• Bé cảm nhận được hơi ấm, nhịp tim của mẹ, giúp bé cảm thấy an toàn và được yêu thương.
• Hormone oxytocin tiết ra khi mẹ cho bé bú giúp tăng cường mối quan hệ tình cảm, giảm căng thẳng cho cả mẹ và bé.

Nhờ sự gắn kết này, trẻ bú mẹ thường ít quấy khóc hơn và có sự phát triển tâm lý ổn định hơn.

Trẻ bú sữa mẹ không chỉ phát triển thể chất mà ổn định hơn về cảm xúc

Giúp mẹ giảm cân

Mỗi ngày, mẹ có thể đốt cháy từ 300 - 500 kcal khi cho con bú, giúp giảm cân nhanh chóng sau sinh. Sữa mẹ giúp chuyển hóa mỡ thừa tích lũy trong thai kỳ thành năng lượng để sản xuất sữa. Nếu kết hợp chế độ ăn uống lành mạnh, mẹ có thể lấy lại vóc dáng nhanh chóng mà không cần ăn kiêng khắt khe.

Giúp tử cung co lại nhanh hơn

Sau sinh, tử cung của mẹ cần thời gian để thu nhỏ lại về kích thước ban đầu. Quá trình này diễn ra nhanh hơn khi mẹ cho con bú nhờ hormone oxytocin được tiết ra khi bé bú giúp tử cung co bóp mạnh hơn, đẩy sản dịch ra ngoài nhanh hơn. Bên cạnh đó giảm nguy cơ băng huyết sau sinh nhờ các cơn co tử cung tự nhiên, mẹ ít gặp biến chứng hậu sản hơn.

Giúp mẹ hạn chế các vấn đề sức khỏe 

Sữa mẹ không chỉ có lợi cho bé mà còn giúp mẹ giảm nguy cơ mắc nhiều bệnh lý:

• Giảm nguy cơ loãng xương: Khi cho con bú, cơ thể mẹ hấp thu canxi hiệu quả hơn, giảm nguy cơ mất xương sau sinh.
• Giảm nguy cơ ung thư vú và ung thư buồng trứng: Các nghiên cứu cho thấy phụ nữ cho con bú ít có nguy cơ mắc ung thư vú và buồng trứng hơn so với phụ nữ không cho con bú.
• Bảo vệ tim mạch: Cho con bú giúp giảm cholesterol xấu, giảm huyết áp và ổn định đường huyết, từ đó giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch.
• Hạn chế trầm cảm sau sinh: Việc tiết oxytocin trong quá trình cho con bú giúp mẹ giảm căng thẳng, cảm thấy hạnh phúc hơn, từ đó hạn chế nguy cơ mắc trầm cảm sau sinh.

Cách chăm sóc nguồn sữa mẹ

Nuôi con bằng sữa mẹ không chỉ là cách tốt nhất để giúp bé phát triển khỏe mạnh mà còn giúp mẹ duy trì sức khỏe lâu dài. Vì vậy, việc chăm sóc sức khoẻ cũng như tạo điều kiện sống lành mạnh là rất cần để chăm sóc nguồn sữa mẹ luôn đủ chất, an toàn cho trẻ. 

Chú trọng chế độ dinh dưỡng

Chế độ ăn uống ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng và số lượng sữa mẹ. Vì vậy mẹ nên lưu ý lựa chọn những thực phẩm tốt cho sức khoẻ. 

Mẹ nên lưu ý chế độ sinh hoạt để duy trì chất lượng sữa tốt nhất cho bé

Xây dựng chế độ sinh hoạt lành mạnh 

Ngoài dinh dưỡng, lối sống của mẹ cũng ảnh hưởng đến khả năng tiết sữa. Một chế độ sinh hoạt lành mạnh giúp duy trì nguồn sữa ổn định.

• Ngủ đủ giấc và giảm căng thẳng

Mẹ cần ngủ ít nhất 6 - 8 tiếng/ngày để cơ thể phục hồi và duy trì lượng sữa dồi dào.

Hạn chế căng thẳng, lo lắng bằng cách thư giãn, tập thở sâu, nghe nhạc nhẹ hoặc thực hiện các bài tập yoga. Bên cạnh đó nên có sự hỗ trợ của gia đình để có thời gian nghỉ ngơi, tránh tình trạng kiệt sức sau sinh.

• Vận động nhẹ nhàng

Tập các bài yoga, đi bộ hoặc bài tập giãn cơ nhẹ giúp lưu thông máu, kích thích tuyến sữa hoạt động tốt hơn. Tránh lao động quá sức hoặc tập luyện cường độ cao có thể khiến cơ thể mẹ mệt mỏi, ảnh hưởng đến nguồn sữa.

• Giữ tinh thần thoải mái: 

Hormone oxytocin đóng vai trò quan trọng trong việc tiết sữa, và nó bị ảnh hưởng bởi tâm trạng của mẹ. Nếu mẹ vui vẻ, thoải mái, sữa sẽ về tốt hơn. Nên tạo không gian yên tĩnh, thoải mái khi cho bé bú để tăng sự kết nối giữa mẹ và bé, giúp bé bú mẹ hiệu quả.

Chế độ sinh hoạt lành mạnh không chỉ giúp mẹ duy trì nguồn sữa mà còn giúp mẹ nhanh chóng phục hồi sau sinh.

Cho trẻ bú đúng cách

Việc cho bé bú đúng cách không chỉ giúp bé nhận đủ lượng sữa cần thiết mà còn giúp mẹ tránh các vấn đề như tắc tia sữa, đau núm vú hay mất sữa.

• Đảm bảo tư thế bú đúng: Mẹ nên ngồi hoặc nằm ở tư thế thoải mái, dùng gối đỡ lưng hoặc gối cho con bú để giảm áp lực lên vai, lưng. Đầu và thân bé phải thẳng hàng, không bị vặn vẹo, miệng bé mở rộng ngậm hết quầng vú. Bụng bé áp sát bụng mẹ để bé bú dễ dàng hơn.
• Để bé ngậm đúng khớp bú: Bé cần ngậm sâu vào quầng vú, không chỉ đầu ti để có thể hút được nhiều sữa hơn. Nếu bé chỉ ngậm đầu ti, mẹ có thể bị đau, nứt núm vú, đồng thời bé bú không hiệu quả. Khi bé ngậm đúng, mẹ sẽ cảm thấy thoải mái, không đau, và có thể nghe tiếng bé nuốt sữa.
• Cho bé bú đủ lâu và đúng cữ: Mỗi cữ bú kéo dài từ 15 - 20 phút để bé có thể bú hết sữa đầu và sữa cuối, đảm bảo đầy đủ dinh dưỡng. Trẻ sơ sinh nên bú mẹ 8 - 12 lần/ngày để kích thích tuyến sữa hoạt động ổn định. Nếu bé bú ít hoặc có dấu hiệu bú không đủ (quấy khóc, tăng cân chậm), mẹ có thể vắt sữa để đảm bảo bé nhận đủ dinh dưỡng.
• Luân phiên đổi bên khi cho bú: Nếu mẹ chỉ cho bé bú một bên quá lâu, bên còn lại có thể bị căng tức hoặc giảm tiết sữa. Mẹ nên cho bé bú hết một bên rồi mới chuyển sang bên kia, hoặc đổi bên sau mỗi cữ bú để đảm bảo cả hai bầu ngực được kích thích đều.
• Vệ sinh bầu ngực sạch sẽ: Rửa tay sạch trước khi cho bé bú để tránh vi khuẩn lây nhiễm vào sữa mẹ. Vệ sinh đầu ti bằng nước ấm, tránh dùng xà phòng mạnh có thể làm khô da và gây nứt nẻ.

Việc cho bé bú đúng cách không chỉ giúp bé hấp thu tốt hơn mà còn giúp mẹ duy trì nguồn sữa lâu dài, tránh các vấn đề về vú như viêm tuyến sữa, tắc sữa.

Cho trẻ bú sữa mẹ đúng cách

Các câu hỏi thường gặp liên quan đến sữa mẹ

So sánh sữa mẹ với sữa công thức

Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng tự nhiên, giàu kháng thể và lợi khuẩn, giúp trẻ tăng cường miễn dịch, phát triển toàn diện. Trong khi đó, sữa công thức được sản xuất để mô phỏng thành phần dinh dưỡng của sữa mẹ nhưng không thể thay thế hoàn toàn. Sữa mẹ dễ tiêu hóa hơn, phù hợp với hệ tiêu hóa non nớt của trẻ, còn sữa công thức có thể gây táo bón hoặc khó tiêu. Tuy nhiên, sữa công thức là lựa chọn cần thiết cho mẹ ít sữa hoặc không thể cho con bú. Vì vậy tùy điều kiện sức khỏe cũng như nhu cầu của trẻ để mẹ chọn có nên bổ sung hoặc thay thế hoàn toàn sữa mẹ bằng sữa công thức hay không. 

Chi tiết: so sánh sữa mẹ và sữa công thức

Mẹ ít sữa phải làm sao?

Sữa mẹ ít hoặc thậm chí mất sữa sau sinh không chỉ gây ảnh hưởng đến dinh dưỡng của bé mà còn tạo áp lực tâm lý lớn cho mẹ. Mẹ cần xác định nguyên nhân và áp dụng một số biện pháp để sữa về như: 

• Cho trẻ ti mẹ đúng cách
• Chế độ dinh dưỡng tăng tiết sữa 
• Sử dụng máy hút sữa
• Massage ngực
• Uống nhiều nước
• Giữ tinh thần thoải mái

Sữa mẹ loãng có phải sữa kém chất lượng không?

Sữa mẹ đặc hay loãng không phải yếu tố quyết định chất lượng sữa mẹ. Sữa non (phần sữa đặc) chứa nhiều dưỡng chất tốt hơn. Tuy nhiên, sữa loãng (sữa trưởng thành) vẫn cung cấp đầy đủ dưỡng chất cho sự phát triển của trẻ. Quan trọng là bé bú đủ lượng sữa để nhận được toàn bộ dinh dưỡng cần thiết. 

Cách nhận biết sữa mẹ bị hỏng

Sữa mẹ bị hỏng có thể được nhận biết thông qua màu sắc, mùi vị, kết cấu và độ hoà tan. 

• Sữa mẹ bị hỏng có thể có màu đậm hơn thông thường, có váng hoặc đốm trắng kể cả sau khi đã hâm nóng. 
• Mùi vị sữa tanh, hôi, bị nhớt. 
• Sữa vón cục nhiều, khó hoà tan, tách lớp dù đã lắc đều. 

Cách bảo quản sữa mẹ 

Thời gian bảo quản sữa mẹ phụ thuộc vào nhiệt độ và môi trường lưu trữ. Dưới đây là thời gian bảo quản an toàn:

• Ở nhiệt độ phòng (< 25°C): Dùng trong vòng 4 giờ.
• Trong ngăn mát tủ lạnh (0 - 4°C): Dùng trong 3 - 4 ngày.
• Trong ngăn đông tủ lạnh 1 cánh (tủ nhỏ, không có ngăn đá riêng): Dùng trong 2 tuần.
• Trong ngăn đông tủ lạnh 2 cánh: Dùng trong 3 - 6 tháng.
• Trong tủ đông chuyên dụng (-18°C hoặc thấp hơn): Dùng trong 6 - 12 tháng.
• Mẹ nên dán nhãn ghi rõ ngày vắt sữa trên bình hoặc túi trữ sữa để sử dụng đúng thứ tự vắt trước dùng trước, vắt sau dùng sau. 

Bảo quản sữa mẹ

Cho trẻ bú mẹ đến mấy tuổi 

Các chuyên gia dinh dưỡng khuyến nghị nên cho trẻ uống sữa công thức đến khoảng 2 tuổi. Trước 2 tuổi là giai đoạn trẻ cần nhiều dưỡng chất để phát triển toàn diện về thể chất và trí não. Sữa công thức cung cấp lượng lớn canxi, vitamin D, và các vi chất quan trọng giúp trẻ xây dựng hệ xương chắc khỏe và tăng cường hệ miễn dịch. Sau 2 tuổi, khi hệ tiêu hóa của trẻ đã hoàn thiện hơn và trẻ bắt đầu hình thành thói quen ăn uống đa dạng, cha mẹ nên khuyến khích chuyển dần sang sữa tươi và kết hợp ăn uống đủ chất. 

Sữa mẹ được coi là "tiêu chuẩn vàng" về dinh dưỡng cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ nhờ khả năng cung cấp nguồn dinh dưỡng toàn diện, phù hợp với nhu cầu phát triển của bé. Hy vọng những chia sẻ trong bài viết đã giúp bạn hiểu hơn về sữa mẹ cũng như cách chăm sóc nguồn sữa mẹ chu đáo và chất lượng.